Қазақстанның Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) мәліметтері бойынша, өткен жылдың қаңтар–қараша айларында Қазақстан 126 мың тоннадан астам қант экспорттаған. Бұл бұрын-соңды болмаған көлем — 2023 жылдың 11 айымен салыстырғанда 13 есе көп және соңғы алты жылда (109 мың тонна) экспортталған көлемнен де жоғары.
Сарапшылар өткен жылы үкімет қантқа деген сұраныстың ең жоғары кезеңінде — маусымның ортасынан жаздың соңына дейін — экспортқа уақытша тыйым салғанын еске салды. Бұл үш айда жеткізілімдерде «тоқтату» болды. Содан кейін экспорт бұрынғы көлемінде қайта жалғасты: айына 15 мыңнан 21 мың тоннаға дейін.
Статистикада Қазақстаннан экспортталатын қанттың нақты түрі — импорттық па, әлде отандық өндіріс пе — көрсетілмеген. Дегенмен, Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек, бұл нақты реэкспорт туралы сөз болып отыр. Ведомствоның сайтында «қантты экспорттауға уақытша тыйым салу ішкі нарықты қамтамасыз ету және реэкспортты болдырмау мақсатында енгізілді» делінген.
Экспорт құрылымына қарап, Қазақстан кейбір импорттық қант үшін тек транзиттік нүкте болуы мүмкін. Мысалы, 2024 жылдың қаңтар–қараша айларында Қазақстанға Ресейден 373,2 мың тонна қант әкелінді, бұл жалпы импорттың 92,4%-ын құрайды. Ал Қазақстаннан қант сатып алатын негізгі елдер — Азия елдері.
Қазақстаннан экспортталған 126 мың тонна қанттың 101,6 мың тоннасы, яғни 80,7%-ы Өзбекстанға, 17,6 мың тоннасы Тәжікстанға, 6,1 мың тоннасы Ауғанстанға жөнелтілді. Бұл импорттаушы елдердің әрқайсысына жеткізілімдер 3–16 есе өскен. Қазақстаннан экспортталған қанттың құндық көлемі 50,2 миллион АҚШ долларынан асты — 2023 жылдың қаңтар–қараша айларымен салыстырғанда 10 есе көп.
«Сыртқы саудадағы қант мәселесі Қазақстан үшін өте маңызды, өйткені отандық өндірушілер халықтың осы өнімге деген қажеттіліктерін толық жаба алмай отыр. Мысалы, 2024 жылдың алғашқы жартысында қант өндірісінің үлесі ресурстарда бар болғаны 24,6% құрады. Алдыңғы жылы, 2023 жылдың қаңтар–қараша айларында, отандық өндіріс жалпы ресурстардың 40,5%-ын жаба алды — бұл жақсы көрсеткіш, бірақ әлі де өзін-өзі қамтамасыз ету деңгейіне жеткіліксіз. Жағдайдың нашарлауына өндірістің теріс динамикасы әсер етті. Өткен жылдың 11 айында қант зауыттары бар болғаны 131,9 мың тонна қант өндірді. 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда бұл көрсеткіш 28,6%-ға төмендеді», - деп атап өтті сарапшылар.
Собственное өндірісінің көлемі тұрақсыз болса да, ішкі нарықтың қажеттіліктері негізінен импорт есебінен жабылады. Өткен жылы импорт ресурстардың құрылымында елеулі рөл атқарды: 75,4%. Қаңтар–қараша айларында елге 404,7 мың тонна қант әкелінді — бұл өткен жылмен салыстырғанда 48,9%-ға көп. Мұндай үлкен көлемдегі сыртқы жеткізілімдер соңғы рет 2020 жылы (416,1 мың тонна) байқалған.
Сонымен қатар, өткен жылы Қазақстанда қант қызылшасының егіс алқаптары екі есе — 25,2 мың гектарға дейін артты. Бұл мемлекеттік қызметкерлерге рекордтық жалпы өнімді болжауға мүмкіндік берді: шамамен 1,1 миллион тонна.
«Маңыздысы, азық-түлік өнеркәсібі статистикасында осындай үлкен көлемдегі түбір дақылдарын қайта өңдеу жөніндегі мәліметтер әлі көрсетілмеген. Қант қызылшасын қайта өңдеу кезеңі күзде басталып, бірнеше айға созылады. Сондықтан фермерлік шаруашылықтар мен қант зауыттарының 2024 жылға арналған бірлескен күш-жігерінің нәтижесі кейінірек белгілі болады. Қазақстан үкіметінің отырысында жарияланған мәліметтерге сәйкес, елдегі қант зауыттарының жұмыс істеп тұрған өндірістік қуаттары «жинақталған қызылша өнімдерінің өсіп келе жатқан көлемімен әрең күресуде». Елге жаңа кәсіпорындар қажет. Мемлекет қант зауыттарын ашқысы келетін инвесторларға субсидиялар, салықтық жеңілдіктер және кредиттік ресурстар арқылы көмек көрсетуге дайын», - деп түйіндеді аналитиктер.