Су тапшылығы жақындап келеді! Орталық Азияда су ресурстарын үнемдеу мәселесі күн тәртібінде. Жаңа технологиялар мен тиімді әдістер арқылы фермерлердің табысын арттыруға мүмкіндік бар. Су ...

Әлемдік тәжірибе

Күн тәртібінде өңірдің стратегиялық табиғи ресурстарын сақтау мүмкіндіктерін терең зерделеу қажеттілігі тек оның тапшылығының қауіп-қатерінен ғана емес, сонымен қатар әлемдік тенденциялардан да туындайды.

Мысал ретінде Түркияны алайық, мұнда халықтың шамамен үштен бірі ауылдық жерлерде тұрып, жер өңдеумен айналысады. Бұл елдің суды үнемдеу бойынша жинаған тәжірибесі назар аударуға тұрарлық. Бұл мемлекетте 19 млн га егістік жер бар, оның 22,6%-ы суарылатын жерлер.

Заңнамалық деңгейде суаруға пайдаланылатын су үшін төлем механизмі әзірленген. Тарифтер әртүрлі жағдайларға – көздердің жақындығына, ауыл шаруашылығы дақылдарының құндылығына байланысты. Сонымен қатар, егістік жерлердің жартысы тек жақында игерілген, және суаруға тек осы бөліктің төлемі алынады. Ескі, дәстүрлі ауыл шаруашылығы жерлерін суаруға фермерлерден ақы алынбайды.

1980 жылдары басталған Қытайдағы экономикалық реформа су ресурстарын тиімді пайдалануға үлкен мән береді. Бұл елдің халқы 1,4 млрд-тан астам, ал егін жинауға болатын жалпы жер алаңы 138 млн га.

Егістік жерлер 100 млн га, олардың жартысы – суарылатын жерлер. Мемлекеттік су қоймалары мен 5 мыңнан астам су құрылымдары су ресурстарын басқару жүйесін қолдауға қызмет етеді.

Ауыл шаруашылығында пайдаланылатын су үшін төлемдер аймақтарға және қол жетімді ылғал мөлшеріне байланысты. Бұл қаражаттың 75%-ы мемлекеттік бюджеттен, 25%-ы су пайдаланушылар есебінен жабылады.

Израиль, әрқашан құнарлы жерлер мен судың тапшылығын сезініп, ауыл шаруашылығы үшін басты ресурс – суды үнемдеу мәселесін су жеткізуді механизациялау арқылы шешеді. Осылайша, топырақтағы ылғалды ұстап тұру мәселесі шешіледі. Су жеткізу келісімдері жылдың басында жасалады, ал су лимиті мамыр айында нақты анықталады.

Бұл елде суды тұтынуды бақылау өте қатаң, егер тұтынушылар суды шектен тыс пайдаланса, олар кубометр үшін 10 есе көп төлем жасайды. Тұтынушылар сондай-ақ су ресурстарын ластау, жер асты және беткі суларды ластау үшін айыппұл төлейді. Бұл шаралар тиімді су пайдалануды қамтамасыз ету және суды тұтынуды азайту үшін маңызды фактор болып табылады.

Орталық Азия өңірінде, керісінше, суды өте ысырапшыл пайдалану тән. Айта кету керек, ОА-ның барлық елдерінде ауыз су құбыры су ішуге жарамды болып табылады. Бұл, әдетте, ауыл шаруашылығы жерлерін суару адамның тұтынуына жарамды ылғалмен жүргізілетінін білдіреді.

Aquastat мәліметтері бойынша, Қазақстанда жылдық су тұтыну жан басына шаққанда шамамен 1,4 мың м³, бұл күніне адам басына 3,6 мың литрге жуық. Түрікменстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Қырғызстан және Тәжікстанда көрсеткіштер жақын.

Біздің ТМД-дағы көршілерімізде суды тұтыну деңгейі төмен, бірақ әлі де жеткілікті жоғары: Армения, Ресей және Грузияда. Су ресурстарына ең ұқыпты көзқарас Беларусь елінде.

Суға немқұрайлы қараудың себебі айқын – бұл оның бағасы. ОА өңірінде ол әлемдегі ең төменгі деңгейге жақын. The International Benchmarking Network for Water and Sanitation Utilities 2021 жылғы мәліметтері бойынша, әлемнің 90 елінің арасында Қазақстан су жеткізу жағынан ең "арзан" үштікке кіреді. Біздің елімізбен қатар, осы рейтингте суды ең көп ысырап етуші мемлекеттер орналасқан.

Салыстырмалы талдау көрсеткендей, Данияда судың бағасы Қазақстаннан 25 есе, Швецияда 22 есе жоғары.

Қазақстандық эксперимент

Әрине, суды бақылаусыз жұмсау тек арзандығына байланысты – бұл өте сәнділік. БҰҰ мәліметтері бойынша, бүгінгі таңда 1 миллиардтан астам адам бұл ресурсқа жеткілікті қол жеткізе алмайды, ал тағы 2,7 миллиард адам жылына кемінде бір айда судың тапшылығын сезінеді.

2030 жылға қарай әлемдегі су тапшылығы 40%-ға жетуі мүмкін. Бұл біздің елімізді айналып өтеді деп ойлау naïve: болжамдар бойынша, бес жылдан кейін Қазақстандағы маңызды ресурс тапшылығы 15%-ға жетуі мүмкін.

Мәселе мынада, Орталық Азия өңірі климаттың өзгеруіне ең осал аймақтардың бірі болып табылады. Температура мұнда планетадағы орташа деңгейден тезірек өсуде, құрғақ кезеңдерді ұлғайтып, жауын-шашын мөлшерін азайтады.

Мұздықтардың аумағы жылдам қысқаруда – соңғы 50 жылда 30%-ға. Климаттық өзгерістер өзендердің ағынын азайтады, ал өңірдің суға қажеттілігі артуда.

Су ресурстарының негізгі тұтынушысы ауыл шаруашылығы болғандықтан, стратегиялық ресурс тапшылығының қауіпі суару және тамшылатып суару жүйелерін дамытуда жатыр.

Орталық Азияның Экологиялық орталығы мен Coca-Cola компаниясының бірлескен жобасы арқасында Ақмола облысындағы фермерлік шаруашылықтардың бірінде суаруды үнемдеу тиімділігін көрсету мүмкіндігі туды.

– Су тұтыну және су ресурстарын сақтау мәселесі барған сайын өзекті болып келеді, ал ОА елдері үшін бұл мәселе барған сайын маңызды болуда, – дейді Орталық Азияның Экологиялық орталығы (CAREC) атқарушы директоры Зафар Махмудов. – Бұл ресурстар шектеулі, және су тапшылығын шешудің бір ұсынысы – фермерлер үшін жаңа технологияларды енгізу және тұрақты практикаларды дамыту. Орталық дәл осы мәселелерді шешу үшін 20 жыл бұрын құрылды. Біз негізінен халықаралық институттар мен гранттар арқылы қаржыландырамыз. Бірақ біз отандық ірі бизнестің де осы процесте қолдау көрсетуін қалаймыз. Әзірге барлығы негізінен дамыған елдердің көмегіне сүйенуде. Бірақ жауапкершілікті өзімізге алатын уақыт келді.

Орталық Азияның Экологиялық орталығы халықаралық компанияның қолдауымен фермерлерге қажетті білім беру материалдарын, сондай-ақ ОА өңіріндегі топырақ ылғалдылығы мен қар қабатының карталарын ұсынатын ақпараттық портал іске қосты. Енді бәрі фермерлердің өз қолында. Су үнемдейтін технологияларды қолдануға дайын энтузиастар қажет, өйткені бастапқы кезеңде бұл қаржылық инвестицияларды талап етеді.

«Нива» фермерлік шаруашылығының басшысы Евгений Лавров фермерлердің шынымен де абай адамдар екенін шын жүректен мойындайды: жаңашылдыққа шешім қабылдамас бұрын, олар жүз рет ойланып, барлық нюанстарды есептеп, сынақтан өткізеді. Оларды түсінуге болады – Ақмола облысы тәуекелді ауыл шаруашылығына жатады, есептеулерді кешіктірмейді. Бірақ жобаның ұйымдастырушылары көрсеткен кәсіби сараптамалық қолдаумен ол тамшылатып суару технологияларын қолдануға тәуекел етті. Нәтижесінде, суаруға кеткен шығындар алты есе азайды, ал картоп, қызанақ, капуста және басқа да көкөністердің өнімділігі үштен біріне артты.

– Бұрын біз арықтық әдіспен суардық, судың шығыны көп болды. Бұл тәсіл де көп еңбек талап етті – жыраларды жасау, судың қажетті бағытта ағуын бақылау қажет болды, – дейді Евгений Лавров тәжірибесімен бөлісіп. – Суару тиімділігіне әрдайым қол жеткізе бермейтін едік, кейде артық су құйып жіберсең, ал кейде ылғал